ШЕРХАН МҰРТАЗА. БІР КЕМ ДҮНИЕ
Құмырсқа ғұмыр
Ұйықтап жатқан құмырсқаны көрмедім. Бәрі қыбырлап-жыбырлап жем тасып бара жатады.
Біз ғой түске дейін ұйықтаймыз. Түстен кейін қыдырамыз.
Бай баласы байға ұқсайды,
Байланбаған тайға ұқсайды, – деген осы. Жалқаумыз.
Бір кем дүние.
Қылыш пен қалам
Қылыш ел шауып, қазына құрайды.
Қалам қазына тауып, қайыр сұрайды.
Мұны Жүсіп Баласағұн баяғыда жазып кеткен. Қалам ұстаған міскіндер әлі сондай...
Бір кем дүние.
Жекеше көне ме
Өз пайдаңды ойлама,
Ел пайдасын ойла!
Өз пайдаң соның ішінде.
Бірақ бәрі солай ойламайды ғой.
Бір кем дүние.
Не істеу керек
"Сұлу әйел алған адам өмір бойы қарауыл болып өтеді. Бай әйел алған адам өмір бойы құл болып өтеді", – депті Баласағұн бабамыз.
Бір кем дүние.
Шұғыланың назы
"... Бірақ кейде көңілге ауыр алатын жағдайлар да бар. Кеудесін қуаныш кернеп, алып-ұшып келген қандастарды орыс тілін білмегені үшін кінәлап, кейбір мемлекеттік мекемелерде дұрыстап жауап та бермеген сәттері болып жатады" (Шұғыла, "Астана хабары", 16. 12. 06 ж.).
Кейбір жерлерде шошқа бақтырып қорлайтынын қайтерсің?!
Бір кем дүние.
Тарих қашан түзеледі
31 қаңтар. Президент мәдениет орталығында "Байтақ дала" атты конференция өтті. Мырзатай Жолдасбеков кіріспе, Әбіш Кекілбай сөйледі. Ал Өмірбек Байгелди : "Қазақ тарихы 500 жылға сыймайды. Қазақ тарихын Керей мен Жәнібектен бастау обал", – деді. Өмекең Сақ дәуірін меңзеді.
Тарихшы ғалымдар осы уақытқа дейін қазақ тарихын дұрыстап, анықтап жаза алмайды.
Бір кем дүние.
Туған жерің
Тілші менен сұрайды:
– Жұрттың көбі қалада тұрады. Сіз неге ауылды аңсай бересіз? – дейді.
Мен:
– Наурызкөк, қарлығаш, т. б. құстар ерте көктемде сонау жердің түбіндегі Африкадан біздің елге мыңдаған шақырым ұшып жетеді. Немене, сонда Африкада ұя салатын жер жоқ па? Құс екеш құс та туған жеріне жер түбінен ұшып жетеді. Ал мен адаммын ғой.
Кейбіреулер туған жерінен жерісе, бұл да бір кем дүние.
Тұғырына саңғыған сұңқар оңбас,
Үйірінен безінген тұлпар оңбас.
Адасқан қаз
Қатарың сиреген сайын адасқан қаздай боласың.
Нағыз жетімдік, шын жалғыздық осылай келеді.
Зор кем дүние осы. Әйтпесе, Өсер қайда? Жолдасбек қайда? Кеңес қайда? Әуесхан қайда?
Шын шығарма
"Соқыр музыкантты" көп жылдан кейін қайта оқып бітірдім. Көзімнен сараң жас шығып, кірпігіме ілініп қалды.
Жаның жаннатта болсын, жазушы Короленко!
Жазсаң, осылай жаз.
Марқұм Мүсірепхан туралы мен де жаздым. "Жарамазан".
Бірақ менің әңгімемді оқыған адам жүрегі елжіреп, көзінен жас шыға қоя ма?
Мәселе қайда?
Обалы кімге
Жер – адамзаттың анасы. Сол жердің елді асырайтын құнарлы қыртысы қанша? Егер Жер шарын дарбыздың үлкендігіндей десек, сол дарбыздың қабығындағы жұп-жұқа жасыл ніл қанша болса, жер құнарлығы (гумус) да сондай жұқа.
Жазушы Чивилихиннің "Земля в беде" деген очеркін оқысаң, жер құнарының құнын түсінесің. Бірде Чивилихин Таулы Алтайдағы орманшы досының үйіне түнеп шығады. Таңертең далаға шықса, айнала-төңірек қап-қара түнек. Ормандағы ағаштар да қап-қара.
– Бұл не? – деп сұрайды жазушы орманшыдан.
– Земля в беде, – дейді орманшы. – Мынау дауыл көтерген Қазақстан тың жерінің топырағы.
Эрозияға ұшыраған жердің гумусын қалпына келтіру үшін 700 жыл керек.
Әне, жаппай жыртып тастаған қазақ даласының тың "эпопеясы".
Құнарлы қыртысынан айрылған жер – бедеу. Ештеңе шықпай қалады.
Бұл да бір дәуір.
Бір кем дүние.
Кім сақ
Лұқпан Хакімнен сұрапты:
– Сақтықты кімнен үйрендің? – деп.
– Соқырлардан, – депті Лұқпан Хакім.
Мыңбұлақта Мүсірепхан соқырды марқұм Жолдасбек ұдайы құйрығынан түрткілеп ойнаушы еді. Сірә, құрдастар ғой.
Бірақ Жолдасбектің келе жатқанын Мүсірепхан алыстан сезіп қойып, таяғын ыңғайлап тосып тұрады. Жолдасбек жақындай бергенде таяғын дәл тигізіп, жон арқадан періп кеп жібереді.
Жоқаң байғұс қан-қақсап қалады.
Сонда Құдай кімді кем жаратқан? Жоқаңды ма, Мүсірепханды ма?
Жандарын жаннатта қыла гөр, Алла!
Асату
Көне түрiк сұлтандарының салты:
Сарай ақынының өлеңдерi ұнаса, аузы толғанша алтын тiллә асатады.
Ұнамаса, аузы толғанша жылқының тезегiн асатады.
Қазiргi ақын-жазушыларға да осы әдiстi қолданса, әдебиет шыңға шығар едi.
Бiрақ "ералаш" қой.
Бiр кем дүние.
Түйені түгімен
Көне Мысырдың "Марқұмдар кiтабында" мынандай жазулар бар екен:
« – Мен ағын суды бөгемедiм.
– Мен ешкiмдi өлтiрген жоқпын.
– Мен таразыдан жеген жоқпын.
– Мен әлсiздердi жәбiрлемедiм.
–Мен ешкiмнiң көз жасына қалмадым».
Осы өлшеммен келгенде, қазiр бiзде қалай?
Майлы сүйек
Итті майлы сүйекпен ұрсаң, қыңсыламайды.
Кейбір адамдар да сондай.
Озбырлар көбінесе осы әдісті қолданады.
Бір кем дүние.
Қисалаңдай береді
Тәңірдің құдіретіне таң қаласың. Құдірет әлемді әділ, сағат тетігіндей мінсіз жаратты.
Бәрі тәртіпті: Күн де, Ай да, Жер де тек өз жолымен жүреді. Сансыз жұлдыздар да бәрі тура жолмен жүреді.
Ал адамдар ше?
Пайғамбарлар, сахабалар, аса бір данышпандар болмаса, көбісі қисалаңдай береді. Бұралаң жолдарға түседі. Адасады, сүрінеді, құлайды.
– Е, Құдай, не жаздым?! – деп жылайды.
Құдай жолымен жүрсең, жыламайсың.
Бірақ соны ұмыта береді.
Бір кем дүние.
Аздың маңдайы тар
Жолда өзiнен үш есе үлкен тезектi домалатқан көң қоңызын әлдене басып кетiптi. Шымалдар соған жабылып жатыр.
Шымал - құмырсқаның ергежейлiлерi. Мыңы жиналып, қоңыздың үлкендiгiне жетпейдi. Бiрақ мыңы жиналып, әлгi өлiктi жылжытып барады. Қайда апарады? Әлде азық қыла ма? Әлде арулап, көмгiсi келе ме?
Сiрә, азық шығар. Қу тамақ. Ал әлгi қоңыздың өзi де қу құлқынның құрбаны болған.
Дүниенiң кепиетiне қарап тұрсаң, тiршiлiктiң бәрi осындай.
Көпшiлiк азшылықты аямайды. Тiптi, жеңiмпаз Құбылайдың өзiн қытайлар кезiнде лек-лек түмен әскерiмен түп-түгел жұтып жiбердi. Жеңiмпаздардың өзi қытайланып кеттi.
Сонда ақырғы жеңiмпаз кiм?
Бұл қай сипатты дүние?
Дар мен даңқ
Өлтiру оңай. Тiрiлту қиын. Сталин дәуiрiнде небiр марқасқалар атылды.
Бас айыптаушы прокурор Вышинский.
СССР Жоғарғы Сотының бастығы В.Ульрих.
Атылды:
Бухарин, Рыков, Ходжаев, Икрамов, Рысқұлов, Сейфуллин, Майлин, Жансүгiров, Нұрмақов, Мағжан Жұмабаев... тағы басқа аса iрi қайраткерлер.
Сталин өлгеннен кейiн солардың бәрiн ақтады. Ақтағаны былай тұрсын, мақтады.
Бiрақ одан не пайда? Моральдық, адамгершiлiк жағынан пайда бар шығар.
Бiрақ зорлықпен өлтiрiлгендердi қайтып тiрiлте алмайсың ғой.
Бәлкiм, кiнәсiзден "кiнәлi" болғандардың жағдайы о дүниеде жақсы шығар. Бiрақ жалған дүниеге қайтып оралмайды ғой.
Мiне, бұл бiрегей кем дүние.
Шымшық пен адам
Таңертең балконға бір уыс тары шашып тастап, іш жақтан қарап тұрдым.
Әуелі бір шымшық келіп қонды да, тарыларды абайлап шұқып көрді. Көрді де, шыр-пыр болып шықылықтап, өзінің туыстарын шақыра бастады.
Балкон лезде шымшықтарға толып кетті.
"Өле жегенше, бөле же" деген осы.
Ал айталық, адамдардан әлдекім бір сандық алтын тауып алса, шымшық сияқты өз жақындарын айқайлап шақырып алып, бөлісер ме еді?
Бұл жөнінде марқұм Оралхан Бөкейдің бір әдемі әңгімесі бар еді. ... Кәдімгі дуана "Аллауху ах!" деп келе жатып, жолда бір дорба алтын тауып алады. Олжа тапқанын жұртқа жарияламақ болып:
– Уа, жарандар! – деп айқайлайды.
Ұдайы айқайлап жүретін дуананың бұл айқайына ешкім назар аудара қоймайды. Сонда ол ішінен сыбырлап:
– Алтын тауып алдым! – депті.
Күнәдан пәк болды.
Жалған дүниеде мұндай да алдампаздық болады.
Қылмыстан - қылмыс
Елде қылмыстың көбеюіне жоғары-төменді жемқорлар, парақорлар кінәлі. Олар қарапайым адамдардың несібесін озбырлықпен жеп қойғандықтан, адал азаматтар амалсыз түрлі қылмысқа барады.
Бір қылмыс келесі қылмысты тудырады.
Бір кем дүние.
Туысқан қандай
Кісіге бірге туыспау керек. Туысқан соң, сөз қуыспау керек. Сөз қуған пәлеге жолығады. Жол қуған олжаға жолығады (Әйтеке би).
Пенделер бұл ақылды тыңдамайды.
Пәленің бәрі содан.
Ашу мен ақыл
"Ашу бар жерде ақыл тұрмайды", – депті Төле би.
Адамдардың көбі ашушаң. Ақыл қайдан болсын.
Бір кем дүние.
Қылтанақ
Тоқсан тоғыз жастағы Британия Королевасы Елизавета І балық аулағанды ұнатады екен. Бірде тамағына қылтанақ тұрып қалады. Операция алдында Королева айтты дейді:
– Талай балықтың тамағына қармақ салып едім, енді балық менен өшін алды, – депті.
Патша басымен қақалғаны ұят болған екен.
Бұл да бір кем дүние.
Кім қарыздар?
43-ші жылғы қаһарлы қыс. Есік алдындағы күлтөбе. Шымшықтар күлден тамақ іздейді. Күлде қандай тамақ бар?
Шымшықтар аш. Біз де ашпыз.
Күл үстіне қыл тұзақ қоямыз. Тұзаққа түскен шымшықты отқа қақтап жейміз.
Обал. Қазір күнде балконға жем шашып тастаймын. Шымшықтар, баяғымды кешіре гөр деп.
Бірақ сол шымшықтар біз тоқымдай жерге тары еккенде жеп қоятын.
Сонда кімнен кім кешірім сұрау керек?
Бір Алла біледі.
Кәусар жыр
Баяғыда ақын Дулат:
– Кеудеме қайғы толған соң, кәусар жырмен жуынам, – деп жазып еді.
Ал, кәусар жыры жоқтар не істейді?
Бір Алла біледі.
Аз сөйле, көп тыңда
Адамда бір ауыз, екі құлақ бар. Демек, аз сөйлеп, көп тыңда деген белгісі шығар Жаратқанның.
Бір Аллаға аян.
Оқымайтын бастықтар
Таңертең емхананың алдына шығып, аяқ-қолымды ербеңдетіп, зарядка жасап тұр едім, қасыма домалаңдаған кішкентай кемпір келді:
– Дұрыс. Қимылда! – деді.
Танитын сияқтымын. Шырамытамын. Жыға танымадым. Өзі ашық, әңгімешіл екен. Кезінде Совнаркомның орынбасары болғанын сездіртті.
Сонда барып есіме түсе кетті: Зәуре Садуақасқызы Омарова.
– Аяғым ауырады. Жас кезімде сонау Днепрдің суын кештім. Қарағанды шахталарының астына түстім… – деп қолындағы таяғымен сирақтарын түрткілеп қойды.
Сенің “Даттарыңды” Камалға жазған хаттарыңды қалдырмай оқимын. Тұрар Рысқұлов туралы жазған романыңды түгел оқыдым, – деді.
Ал қазіргі бастықтар оқымайды.
Бір кем дүние.
Бүлік неден
Адамның жүрегінен от көрініп тұратын болса…
Жақсы адамдікі жұлдыздай жарқырап тұрса…
Жаман адамдікі күңгірт, қарайып тұрса…
Сонда айыру оңай болар еді.
Жақсыға жақындар едің, жаманға жоламас едің.
Өкініш: ондай белгі жоқ. Тану қиын.
Дүние содан бүлікшіл.
Жалғыздық жаман
Жасың ұлғайған сайын құрбы-құрдас, қатарың кеми бастайды.
Өз қатарың болмаса тойға барма деген.
«1950 жылы мектепті менімен бірге бітіргендерден кімдер бар?» – деп сұрастырсам… көбі жоқ. Сақал-шашы аппақ қудай болып Әбдіуәлі Данаев, төбе шашы түсіп қалған Исатай Үмбетбаев жүр. Махан молда, бозкөз Манап…
Әбдіуәлі күміс медальмен бітірген. Ленинград теміржол институтының түлегі. Көп жыл Жамбыл теміржолының бастығы болды. Қазір де студенттерге сабақ береді.
Соның барына да шүкір.
Мектепті бірге бітірген Қаратай Тұрысов еді. Көп жыл қатар жүрдік.
Соңғы жылдары Парламентте депутат болып, бірге отырдық. Жетпіске толар-толмас дүниеден өтіп кетті.
Тараз шаһарында сол 1950 жылы мектепті бітіргендер суретіне қарап отырып:
– Апырай, мен әлі тірі жүрмін, ә, – деп қоямын. – Мүмкін, Алла менің қиянаттан қырыққа жетпей қайтыс болған әкемнің жасамаған жасын маған қосқан шығар?
Бір Алла өзі біледі.
Дегенмен, жалғыздық жаман.
Бұл да бір кем дүние.
Мәңгілік ешнәрсе жоқ
“Егемен Қазақстан” редакциясы зейнеткер мені шолушы қызметіне алды. Кейбіреулерге күлкі: кешегі бас редактор бүгін сол редакцияның босаға жағында отыр.
Ал, мен ойлаймын: заманында осы газеттің бас редакторлары болған Смағұл Садуақасов, Тұрар Рысқұлов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ғабит Мүсірепов сияқты алыптар басқарған мекеменің босағасында отырсаң да жарасады.
Мәңгілік ешнәрсе жоқ.
Мәңгі тек Құдай ғана. “Бір Алладан басқаның бәрі өзгермек” (Абай).
Кім ойлайды?
Қазақ республикасындағы қазіргі таңда ең зәру мәселелердің ең біріншісі демография деп мойындаған жөн.
Біз күнбе-күнгі тіршілік қамымен әуреміз. Ол қажет. Бұл бүгінгі күннің қамы.
Ал, ертең не боларына көз салсақ, көңілмен болжасақ жағдай қандай болмақ?
Ұлан-байтақ Қазақстанда небәрі 15 миллион халық тұрады. Оның 8 миллионы қазақтар деп жүрміз.
Халқымыздың өсімі тым төмен. Бала туу мөлшері осылай кете берсе, алдағы 10-20 жылда қазақ саны кеми бермек.
Бір кезде қазақ ауылында әр отбасында 10-12 бала тапқан “Алтын алқалы” аналар көп болды. Олардың тізімі ұдайы баспасөз беттерінде жарияланып тұрды.
Қазір ондай оң тізімдер көрінбей кетіпті.
Ал, дүниеде жері бай, кені бай елге ие өз елінен табылмаса, жат жұрттықтардан табыла кететіні ежелден белгілі.
Сонда демография ашаршылығынан қалай құтыламыз?
Әрине, әр мемлекет өзінің көрпесіне қарай көсіледі.
Халықтың әлеуметтік күн көрісі мәз емес екені бесенеден белгілі. Мемлекеттің тақыр кедейлігінен емес, жемқорлардың тойымсыз жемсауына түсіп кеткендіктен.
Жемқорлық, парақорлық жалпақ тілмен айтқанда, коррупция залалы халық өсіміне, ұлт өсіміне Голощекин ашаршылығынан кем түскен жоқ сияқты.
Рас, мұның бәрі таяудағы өткен шақ. Бірақ әлі түзеле қойған жоқ.
Дегенмен, қанша талапайға түскенмен, экономика біршама түзеле бастады.
Ендеше мемлекет ендігі жерде демографияны да мықтап ойлайтын мезгілі жетті.
Қазір әйелдер зейнетке 58 жаста шығады. Ол қай уақытта бала туып, қай уақытта оны өсіріп, тәрбиелей алады?
Ендеше 4-5 бала тапқан ананы еңбектен босатып, зейнетақысын берекелі етіп төлеу керек. Әр балаға жарытып жәрдемақы беру қажет.
Бұл өте жауапты, тағдыршеш проблеманы Парламент, Президент мықтап қолға алсын.
Әйтпесе, орасан кем дүние осы болады.
Жалған дүние
Арқаның таңы ағарып атқанда, Құдайдан жақсылық тiлеп жатқанда, қайран тiлек керi кетiп, қаһарлы сұп-суық хабар жеттi: сұм дүниеден жампоз Камал өттi.
Қайран, Камал! Бiз екеумiз бiр-бiрiмiзбен хат жазысып, бiр-бiрiмiзге ұдайы да жақсылық тiлеушi едiк. Елдiң, қазақтың арманы мен аңсарын айтып, ол хаттар "Егемен Қазақстан" атты аға газетте жарияланып жатушы едi.
Ендi не болды?
Заманның дидары мен кепиетi туралы сырларымды ендi кiммен бөлiсемiн?
Сен тым ақкөңiл, адал едiң ғой, Камал! Қоғамда болып жатқан толайым кемшiлiктердi мен ашына жазғанда, сол қоғамдағы зәредей жақсылықтарды тiзбелеп, маған басу айтушы едiң. Заманның, қоғамның алдағы күндерде жақсылыққа, ақжарқын күндерге жететiнiн дәлелдеп, ұдайы да үмiт отын жандандыратынсың.
Екеумiз бiр-бiрiмiзге жазған осы хаттар кейiн, "Елiм, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда!" деген атпен кiтап болып шығып, сол кiтап халықаралық абыройлы сыйлыққа ие болып едi.
Кiм ендi менiмен сыр бөлiсiп, армандар, тiлектер айтысып, кiм ендi маған хат жазады?
Әттең, дүние... Екеумiз жұп жазбай Ұлытауға барып-қайтып жүретiн заман-ай...
Сен, Камал, осы заманның Баубек Бұлқышев ағаңдай батыры әрi қара сөздiң ақыны едiң. Сонау өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан берi жұп жазбай, жұп жазсақ та, көз жазбай, қатар келе жатқан бiр жылдың төлдерi едiк.
Жатқан жерiң жәннат болсын! Аллаһу-Тағала о дүние қызығын берсiн, қанаттас, қаламдас асыл дос!
Сенсiз дүние – бiр кем дүние.
Мектептің тұғыртасы
Ұлттық кеңес жиналысында: Бiлiм тұжырымдамасын талқылау.
Президент резиденциясы.
Мен:
– «Байқоңыр қорлығы. Байқоңыр намысы деген ұғым туды. Унизительный и оскорбительный Байқоңыр.
Байқоңырды өзiмiз игере алмайды екенбiз, тетiгiн, техникасын бiлмейдi екенбiз. Бұған бiлiмiмiз жетпейдi екен. Ендеше, несiне кекiрейемiз?!
Ауыл мектебi. Бастауыш мектеп. Тұғыртасы мықты болса, үй құламайды. Бастауыш мектепте тұғыртас жоқ. Бар бәле содан.
Бастауыш мектеп – уыз. Уыз орнына – көкшалап.
Мұғалiм қайыршы. Одан бедел бола ма? Қаржы жоқ дейдi.
Бюджет салықтан тұрады. Ал бюджетке мұнайдан мұнша, мыстан мұнша, хромнан, молибден, бокситтен мұнша түседi деген статья бар ма? Жоқ!
Қазақстан қайыршы болатындай сорлы емес. Оны сондай болуға мәжбүр еттi.
Ұлы ұрлық дәуiрi. Сөз бiттi».
Әбiш Кекiлбаев қолдады. "Байконурский синдром", – дедi. (6.08.1995 ж)
Бұл қай, қандай кем дүние?!
Абылайдың түсіндей...
Батырдан – барымташы,
Барымташыдан – ұры,
Ұрыдан – қары,
Қарыдан бәрі туады.
Әсіресе соңғысы көп.
Бір кем дүние.
Заманбектің 54 пәтері
Түн ішінде “Елтінжалды” қайталап оқып жатқанда Заманбек Нұрқаділов телефон соқты.
– Кеше Сізді телевизордан көріп, сәлем беріп қояйын деп едім, – дейді.
– Еске алғаныңа рахмет. Екеуміз елге рахметі жоқ жақсылық жасадық. Алладан қайтсын.
Радио, телевидениеге бірден берген 54 пәтерлі үй еді. Сол үшін жазаландық…(6.08.1995 ж.)
Сөйткен Заманбек жауыз кезеңнің құрбаны бол